Paragoni carpigiani - dialetto Carpi - carpigiano

Paragoni carpigiani

di Mauro D’Orazi

Il testo è stato gentilmente controllato e corretto da Graziano Malagoli e Luisa Pivetti

prima stesura 9-2-2013                                                   V91    set 2016

Voglio riprendere in mano una simpatica ricerca di Stelio Gherardi che nel 1990 pubblicò in “Memorie Novesi”. Cercherò di darne una versione carpigiana. Capita molto spesso anche nel nostro dialetto che, per rendere il senso di una misura, di una qualità superlativa, il carpigiano lo faccia molto volentieri, paragonando questa a un nome che si sottintende possedere quella particolare caratteristica (negativa o positiva che sia) in grado elevato.

A Carpi il superlativo assoluto - issimo - si usa molto di rado; oggi al massimo si può sentire belissim, cativissim, o benissim, ma siamo ai limiti. Si preferiranno infatti espressioni tradizionali articolate del tipo: Bèel cóome al sóol o catìiv cóome al dièevel. Recentemente, nel 2000, il cantautore Andrea Mingardi con la sua celebre canzone in bolognese “Benéssum” ha poi certo contribuito alla diffusione di questa forma superlativa, usata in modo ironico per dire l’esatto contrario.

Solitamente nella descrizione di fatti e situazioni, tutte le parlate dialettali abbondano invece nell’uso ampio del paragone, ottenendo sovente effetti di rara efficacia, usando modi dire anche complessi. Anche Carpi non si sottrae a tale diffuso costume nel parlare. I paragoni sono a volte sottili, a volte arguti, ma anche banali, di difficile interpretazione, legati direttamente all’osservazione della natura, personaggi particolari, o del mondo circostante; in ogni caso comunque sono tutti espressione della grande ricchezza propria idiomatica del linguaggio popolare.

Da notare poi che, accanto a espressioni strettamente locali, non poche delle frasi riportare nel ricco elenco che segue sono largamente diffuse in tante zone d’Italia

Come sempre in tutto il nostro parlare, il termine di raffronto può essere vero, ma anche assurdo o, ironicamente o beffardamente, rappresentare l’esatto contrario di ciò che si dovrebbe esaltare.

Lo sfottò, la presa in giro, la derisione sono sempre in agguato.

Alcuni modi di dire sono diffusi in tutta Italia, altri sono tipici e ristretti solo nella nostra zona.

L’avverbio su cui appoggia il paragone è cóome (come); esso posticipa la qualità, o presunta qualità, e anticipa le metafore di raffronto.

Ma il carpigiano è un idioma ricco e così al posto del cóome si può usare anche l’avverbio damàand, (dall’avverbio di comparazione latino tamquam) che ha lo stesso significato, ma è più “esotico”; oppure in certi casi anche cumpàagn, ch al pèer e l istèss che.

**=M=**

Ho usato, anche io come Gherardi, una base di paragone definita su un solo un vocabolo (aggettivo o participio aggettivato) iniziale, evitando frasi o altre forme verbali, ciò per circoscrivere e delimitare la ricerca; in futuro si potrà però allargare a piacere il terreno di ricerca.

Tale scelta imprime brio e ritmo alla lettura, consentendo un ripetersi divertente, cadenzato e compiaciuto di efficaci battute che spesso strappano un sorriso, talora anche amaro.

Ecco una lunga serie di questi paragoni superlativi con paragoni di riferimento, sia in senso corretto, che ironicamente all’opposto:

1. Abituèe  cóome      i caan a ’ndèer a pée
2. Acanìi           “        la chèevra al sèel
3. Adanèe         “        la chèevra al sèel
4. Afamèe        “        un lóov, un sunadóor, un comediàant
5. Aléegher        “        un grill
6. Alṡéer           “        ’na piùmma, ’na bòlla d savòun, al piòmmb
7. Amèer          “        la féela, al velèin, al tòosich
8. Antìigh          “        l’èerca èd Noè, la pissa, al pisèer a maan, i mèsschel èd lèggn,

                              mèssca dal sìss, la balèina da s-ciòop, mé nòona, al mònnd,

                              la tòrr dal ducca Pasarèin, la ṡmèelta, ’na bòtta da siss, al bucalèin

                              sòtta al lèet, ‘na  séeva d chegapùi, al cucòmmbri, la tèera,

                              la marlèetta di uss, la betòonica

9. Antipaatich    “        al mèel d paansa, agl’urtiighi, pistèer ’na mèerda frèssca
10. Arabìi           “        un caan
11. Argiulìi   cóome       un galètt
12. Arlièe            “        un biss
13. Arnuvèe        “        ’na mnèestra riscaldèeda
14. Arvèers         "        ’na brètta, ‘na brètta arvèersa (di più ancora), la cróoṡ di pòss
15. Avilìi            “        un caan (o un cagnìin) strupasèe
16. Bagnèe         "        un pulṡèin
17. Bardèe                 “        un cavàal da féera
18. Bèel             "        al sóol, un aangel, un fióor
19. Bèela           “        al cuul dla padèela
20. Biàanch        "        ’na pèesa lavèeda, un linsóol
21. Biàanch e ròss “       un pòmm dèelsem
22. Bliṡgóoṡ        “        ’n’anguìlla, l òoli
23. Braghèera     “        ‘na perpetua, la vèecia Bachèela
24. Bruntlòun      “        ’na pgnaata èd faṡóo
25. Brussch     “  l aṡée
26. Brutt            “        la faam, la mòort, ’n asidèint, ‘na simmia, al dièevel, al pchèe,

la miṡèeria, i déebit

27. Bòun    cóome       al paan, ‘na ṡòtta
28. Buṡièerd       “        Giùuda
29. Caarergh       “        ’na mòola, un sumèer
30. Chèeld          "        la ṡòtta
31. Chèer           “        al sèel, chinèin
32. Catìiv           "        un spussel, l’Àavstria, al dièevel, un biss, ’na vippra
33. Caiòun                   "        un ṡdaas da furmintòun,, Minèela, ecc … (innumerevole casistica)
34. Cèer             “        ’na mnèestra lavèeda, al bròod èd balòos (castagne)
35. Cèera           “        al pantàan, al paciùugh
36. Celèest         “        al céel
37. Cèera           “        al pantaan
38. Cgnusùu       "        la betòonica, al pondòor
39. Chiéet          “        un baanch da céeṡa (prima del terremoto … ovvio)
40. Cicch            "        duu sòold èd furmàai
41. Còomed       "        trii in ‘na scraana e ’n èeter ch al cuccia pèr gniir su
42. Concentrèe    “        al pondòor
43. Còot            “        un piir
44. Cuciùu          “        un mull
45. Cumpàagn    “        mè e al Pèepa, mè e al Vèsschev
46. Cuntèint        “        ’na Paasqua, un Pio, caghèeres adòos in parèint,

un ch al l à faata a lèet, la vèecia Marètta,

un mèerel in bòcca a un gaat

47. Curióoṡ   cóome     la cumètta, ’na paasra, i turtlèin èd succa
48. Cuurt            “        un fóogh èd pàaia
49. D acòord      “        caan e gaat, al dièevel e l’aaqua saanta
50. Darèint         “        ṡnèer ai persèegh
51. Decìiṡ               “          un pumpéer
52. Delichèe        “        ’n arlóoi, ’na dònna in stèet, un turtlèin èd succa
53. Desfièe         “        un balòun
54. Diferèint        “        mè e al Pèepa (o al Vèsschev), mè e ‘na bèela dònna
55. Dóols           “        la méela, la saaba
56. Dritt             "        un fuuṡ, un rigòun, un òos èd braṡóola
57. Duur            "        un maṡèggn, un bacalà, al mèerem, un saas, un tedèssch
58. Éelt              "        ’na picca, ’na picàaia, ’na staanga, ‘na piòopa
59. Faat             “        al trii d còpp
60. Faacil           “        masèer un ch al chèega
61. Fèels            “        Giùuda, un sòold èd curàam, al pistòol(i) di ṡbirr, ’na putaana,

l òor èd Bulòggna, ‘na munèeda a dóo tèssti

62. Fiàap           “        al cuul d ’na vèecia, la paansa d ’na vèecia
63. Fiss             “        la bòoṡma (untume per trattare il filati), al furmiighi
64. Fóora           “        un còpp, un balcòun, un traas, un pèel dla luuṡ
65. Fòort          “          l aṡée (balsaamich)
66. Fraanch        “        ’na buṡìa
67. Frèdd           “        un biff (un ghiacciolo marca BIF), al giàas
68. Frèssch         "        ’na róoṡa. la ṡòtta da póorch
69. Fuureb                   "        ’na bènndla, ’na vóolpa, un ṡdaas furmintòun, al péel dal pòorch,

‘na spìa

70. Galantòmm   “        al sóol
71. Ghignóoṡ      "        al fumm ind i òoc’, i dii ind al cuul
72. Graand                   ’na ca, ’na piòopa supersèina, un sòold èd furmàai
73. Graas           "        un pòorch, al cuul di frèe, un capòun, un òoch, un turdèin
74. Grèṡṡ           “        la ṡmèelta, al pantàan, ’na bòtta da siss, ‘

na pòumpa da siss faata in ca, al sabiòun

75. Gròos           “        un vidèel, un bóo
76. Gustóoṡ        "        al mèel d paansa, un spèin (un dìi) in ’n òoc’, pistèer ’n’urtighèera a

pée nuud, un s-ciàaf a l’òorba, un chèels ind i sgarlèet, na guccia sòtta ‘n’ungia

77. Ignoràant      “        la ṡmèelta, la mèerda, ‘na sèppa, ’na rèeva, ’na péegra
78. Imbambìi      “        un tòoch, la sònn, un stóoren
79. Imberièegh   "        ’na ciòosa
80. Impalèe        “        un spaveintapaaser
81. Inamurèe      “        un tòoch, un gaat
82. Indrée          “        al mulinèel dal caar, la còvva dal pòorch, la cróoṡ di pòss,

                                 da ṡnèer ai pèerṡegh, i mlòun de stèetr aan

83. Indurminsèe  "        un bricch
84. Indurmintèe     “        ’n ucaròun
85. Infìid      cóome       ’na bòtta (che facilmente può perdere liquido)
86. Infièe          “        un balòun, un ròosp
87. Inghignóoṡ    “        i s-ciàaf a l’òorba
88. Ingóord        “        ’na paasra (canèera), ‘na ciòosa
89. Insaplèe         “          un pulṡèin ind la stòppa
90. Insiminìi        “          ’na sèppa
91. Intéer           “        un tróoṡ, un gaat èd piòmmb, un cantarla, un pilètt dal Dòmm
92. Iṡdìi             “        ’n òoch
93. Lamintóoṡ     “        ’na gaata in amóor
94. Lèeder                   “        ’na gaaṡa, un politicàant
95. Lèint       cóome       ‘na luméega
96. Lighèe          “          un salàam
97. Lintìi             "        ’na caagna
98. Liss              “        l òoli, la ṡmóoia
99. Lissa            “        ’n uss
100. Lunngh     cóome    la quaréeṡma, l aan dla faam, la mèssa cantèeda, al Dòom èd Milàan,

                                  un maandegh da bòocia, ’na piòopa supersèina, l aan catìiv

101. Luntàan              “              da ṡnèer ai pèerṡegh, da mè al Pèepa o la Vesschèv
102. Luṡèint         “        ’na st(r)èlla
103. Maat            "        un cavàal, déeṡ, sèint, un cavìcc’, ‘n aṡióol
104. Maledètt(a)   “        la pissa dal gaat
105. Mardlèint        “        un pulèer
106. Mèegher  cóome      ’n uss, un ciòold, un stècch, un stlòun (lamina metallica usata in

       tipografia per distanziare le righe), ’na chèevra, ‘n uss

107. Mèegra         “        ’na saraaca, un grisèin, un stecadèint, la regiina dègl’aasi
108. Melnètt         “        i pée dal ciòosi
109. Mèerd           “        un scalètt (o un bastòun) da pulèer
110. Mulṡèin         “        ’na piùmma
111. Móoi            "        un pulṡèin
112. Néegher        "        un magnàan, al carbòun, un stiss, un caancher, la péeghla,

un fasissta, un mèerel da màacia

113. Nervóoṡ        “        un biss, unna bissa
114. Nuud            “        béegh
115. Onèest                   “        un ṡìo lèeder
116. Òoreb          “        un quàai, ’na quàaia, ‘na tèelpa, un talpòun
117. Péeṡ            “        la turètta dal dòom, al piòmmb
118. Pèera           “        i dii d ’na maan, ‘n uss, un tulèer, ‘n aasa da lavèer,

‘n aasa pialèeda, ‘na tabarèera

119. Permalóoṡ     “        al fumm
120. Piàan            “        l’òora (ombra)
121. Piin              "        ’n óov (frèssch), ’n òoch
122. Pintiida                   “        ’na Madalèina
123. Plèe        cóome        ’n óov, al cuul d ’na faravòuna
124. Pliigh            “        ‘na luméega (lento)
125. Precìiṡ           “        ’n arlóoi, un dii ind al cuul
126. Pulìi             “        un spèec’, un bastòun da pulèer, l èelbi dal galèini
127. Puvrètt                   “        San Quintèin, San Viulèin
128. Rèer             “        al mòsschi biàanchi, la néev ròssa, al radètt èd Miarèina
129. Ròss            "        ’na brèeṡa, un piit, la crèssta d un piit,

un pevròun, un pivròun, un compaagno,

un comunissta, un bolsèevich

130. Ruud            “        un cadnàas ruṡnèint
131. Rufiàan         “        ’na gaata, ’na putaana
132. Ruṡnèint        “        un cadnàas, un sinngher
133. Ṡaal             “        un limòun, al ṡafràan
134. Saan      cóome      un curàai, un còoren, un pèss,

la sumèera èd Sibari ch la gh à deṡdòot mèel sòtta la còvva

135. Ṡbatùu                   “        un straas, ’na pèesa lavèeda
136. Ṡbimmbel      “        un pilètt dal Dòom, un tróoṡ
137. Sfurtunèe      "        un caan in céeṡa
138. Segréet         "        l’aaqua di faṡóo, al tròun, ’na tròmmba
139. Simpaatich    “        al fitt, un dii in ’n òoc’, i s-ciàaf a l’òorba, ’na mèerda
140. Sincéer         “       al vèin s-cèet
141. Ṡmòort          “        al lataròun (baco da seta), un straas da lavèer ṡò,

un murtòori, ’na pèesa lavèeda, la paparuccia

142. Spòorch  cóome     un scalètt da pulèer
143. Ṡò               “        la cróoṡ di pòss, un caan bastunèe
144. Sóol             “        un caan
145. Sóord           “        ’na campaana, ’na succa
146. Spilòorc’        “        un rabèin stittich
147. Spòorch        “        un póorch
148. Spuslèint       “        ’n óov unndeṡ (un uovo indice)
149. Stittich          “        un rabèin
150. Stuff             “        ’n èeṡen, un sumèer
151. Stunèe          “        ’na campaana
152. Sudèe           “        ’na béestia
153. Ṡvéelt           "        un marturèel, ’na bènndla, ’na fòllga, un fuulmin ’na léevra

un ṡgarṡarèin, un pèss, un gaat èd piòmmb, ‘na luméega,

un pèss fóora da l’aaqua, la curèera èd Va-lèint (di Valenti),

Fregòoli, un s-ciòoch de scurria,

154. Sudèe          “        ’na béestia
155. Sunèe           “        ’na campaana
156. Sutìil             “        ’na pèela d àai, ’na nèvvla, un stròuns in tèimp èd mèegra
157. Sutt             “        al cuul d un camèel, ‘na cherpèeda, un limòun sèinsa suugh,

‘na rèeva, in di saldèin èd Sèccia

158. Taclèint   cóome     al viss-c’ (il vischio)
159. Tachìss         “        al taclèint dal cudghìin
160. Testèerd       “        un mull
161. Testòun        "        un bricch
162. Tidióoṡ         “        ’na sarabiiga, ’na sinsèela, un muscòun
163. Tranquìll        “        un baanch da céeṡa (sempre prima del terremoto … ovvio),

un nìi d aṡióo

164. Tróoia                  “        Dorry  (qualità notoria dell’illustre autore di questo scritto)
165. Trisst            “        al vèin sutìil
166. Urdinaari       “        la sivòlla, la ṡmèelta, un cèeso

un blaach d in dè (uno straccio di vestito per i giorni feriali)

167. Uttil       cóome      i béegh ind al furmèint, ègl’ urtiighi ind l òort,

un spèec’ a ‘n òoreb, fiòoch in sìmma a ‘na brètta èd laana,

un siròot in ‘na gaamba d lèegn -

168. Vèec’            "        al paan dal cucch, al mònnd, la betòonica, la caléeṡna
169. Vèecia          “        ’na vaaca vèecia
170. Véerd           "        l àai, un sedròun, un spicch (spiigh) d àai
171. Vistìi             “        un sinngher, un catèe, al trii d còpp, un patachìin, ’na scàaia,

un parigìin, un principèin, un buratèin, ’na mariunètta

**=M=**

Altri tipi di paragoni dove il primo termine è più complesso e articolato

·                     Bèvver           cóome         un ludrètt, ’na spuggna

·                     Cantèer                             na siréena

·                     Ciacarèer        “                  un libber stampèe

·                     Crèsser          “                  la saaba a bùier

·                     Cuntèer “                           ’aaqua èd mèelva

·                     Drisèer la crèssta “                un galètt

·                     Èsser             “                  ‘na butṡèina d aṡée

·                     Èsser fóora      cóome         un còpp, un balcòun

·                     Fèer di vèers    “                  un maat

·                     In bulètta        “                  un quàai

·                     L è               cóome         dèer un cunfèet a ’n èeṡen

·                     Magnèer         “                  un bóo, un póorch

·                     Piàanṡer         “                  un ninèin

·                     Piin d sòold      “                  un caan piin d pullghi

·                     Pusèer           cóome         ’na canalètta

·                     S-ciflèer “                 un mèerel

·                     Scriiver          “                  ’na galèina

·                     Vèddr èggh      “                  ‘n òorba gòssa

**=M=**

L’elenco non pretende certo di essere completo ed è sempre suscettibile di integrazioni e correzioni da parte degli appassionati al nostro dialetto. Mandare per email a   dorry@libero.it